بررسی تطبیقی هنجارهای ریخت‏شناسی شهرسازی اسلامی دربافت تاریخی، (موردکاوی: محله سرچشمه شهر گرگان)

علی رغم وجود پایه‎های غنی فرهنگی، تاریخی و فناورانه در معماری و شهرسازی ایران، شرایط امروزی مبین ضعف، ناکارائی، ازخود بیگانگی و بحران هویتی است. عدم وجود یک الگوی شیوه‎مند برای پیاده‎سازی خواسته‎های دلسوزانه نسبت به رویکردهای شهرسازی اسلامی از مهم‎ترین مسائل امروزین است. این مسأله در بازسازی بافت‎های تاریخی شهری نمود ویژه‎ای پیدا می‎کند. مشکلات یاد شده به طور خاص با تکیه بر نمایانگر ریخت شناسی، مشهودتر است. به عبارت دیگر تضادهای حاصله در ریخت سنتی و موجود بافت‎های تاریخی در شهرهای ایرانی- اسلامی، از دیدگاه کیفیات محیطی مرتبط، پایگاه چالش‎های طراحانه‎ای هستند که می‎باید مورد توجه قرار گیرند. در این مقاله با هدف شناسایی هنجارهای ریخت شناسی از منظر اسلامی، ضمن تعریف شهر اسلامی، عناصر و مؤلفه های آن، به مقایسه بافت تاریخی شهر گرگان با شهرهای ایرانی-اسلامی کهن پرداخته شده است. با عنایت به لزوم کاربست میراث شهرسازی اسلامی در شهرهای امروز، هدف از طرح این پژوهش، رسیدن به یک الگوی واحد نمی‎باشد؛ بلکه مقصود این است که بتوان از این معیارها به فراخور گونه‎های ارزشی و متناسب با مقطع زمانی در هر شهری استفاده نمود. مقاله‏ی حاضر در تلاش است تا به این پرسش پاسخ بدهد که چگونه و با چه معیارهایی می‎توان بافت تاریخی محله سرچشمه شهر گرگان را برای رسیدن به الگوی ایرانی- اسلامی ارزیابی کرد؟ آیا ساختار ریخت‎شناسی این محله از نظام شهرهای اسلامی پیروی می‎نماید؟ این پژوهش با رویکردی تطبیقی، حاصل مشاهدات و برداشت‎های مکرر و فراوان از بافت تاریخی محله سرچشمه شهر گرگان و تحلیل آن، و همچنین تطبیق دیدگاه صاحبنظران است. الگوی مفهومی مقاله پیش رو بر اساس روش تحقیق کیفی و با تکیه برشیوه‎های برداشت مصاحبه عمیق، مطالعات کتابخانه‎ای و مشاهدات میدانی بوده است. شیوه‎ی استنباط از برداشت‎ها تحلیل محتوا است. نتایج تحقیق حکایت از آن دارد که هنجارهای ریخت‎شناسی حاصل از دیدگاه نظریه‎پردازان مختلفی چون توسلی، نقره‎کار و نقی‎زاده بطور مشخص در محله سرچشمه بازتاب نموده است و ریخت‎شناسی بافت تاریخی شهر گرگان از الگوی اسلامی تبعیت می‎کند. بنابراین تغییرات گسترده در ساختار ایرانی- اسلامی این شهر، وجود نداشته است. اما مداخلات کالبدی گسترده که طی چند دهه اخیر صورت گرفته است؛ خطر اضمحلال ساختار ریخت شناسی بافت را در پی دارد.